Ga naar submenu Ga naar zoekveld

Bijzondere EO-documentaire: ‘Het raadsel van Femma’

Nazi-held blijkt tóch een moordenaar; maandag, 22.15 uur, NPO 2

Ondanks dat ze een rooms-katholieke vader had, kwam Femma Fleijsman-Swaalep in Auschwitz terecht. Ze overleefde en keerde terug naar Amsterdam, waar haar geen warm onthaal wachtte. Ondertussen kreeg de man die verantwoordelijk was voor haar deportatie een heldenstatus, en binnenkort zelfs een museum in Osnabrück.

Deel:

“Ik ben een Calmeyer-geval.” Die woorden van de inmiddels 92-jarige Femma zette regisseur Alfred Edelstein anderhalf jaar geleden op scherp. De documentairemaker van de EO wist vrijwel direct dat hij een bijzonder verhaal op het spoor was gekomen.

Vrijstelling

De Duitse Hans Calmeyer was tijdens de Tweede Wereldoorlog bureauchef voor de nazi’s op het Haagse Binnenhof. Bij hem moest je zijn om als Jood met Arisch bloed deportatie naar de vernietigingskampen te voorkomen. Honderden Nederlanders kregen vrijstelling dankzij Calmeyer, vertelt Alfred. “Dat waren voor een groot deel rijke, hoogopgeleide mensen die een advocaat in de arm konden nemen, want aan zo’n vrijstelling ging een hele papierwinkel vooraf.”

Femma Swaalep, een tiener in de oorlogsjaren, is de dochter van een hardwerkende Amsterdamse glazenwasser. Haar moeder is getrouwd met ene meneer Swaalep – beiden zijn Joods. Als het huwelijk strandt, besluit ze niet te scheiden. Dat was haar trots, vertelt Femma in de documentaire. Ze krijgt echter wel omgang met de rooms-katholieke Albertus Reijgwart. Uit deze relatie wordt Femma geboren. Maar door het niet ontbonden huwelijk van haar moeder krijgt ze de naam van Swaalep.

Femma Fleijsman-Swaalep
Vriendin Sjaantje en Femma in de jaren 40. Credits: Annemarie Kok.

Toch naar Auschwitz

Als de Holocaust gaande is, doet vader Reijgwart alles om zijn dochter voor deportatie te behoeden. Hij stuurt foto’s naar het bureau van Calmeyer waarop de treffende gelijkenis tussen hem en zijn dochter direct in het oog springt. Calmeyer toont zich echter meerdere malen onverzettelijk en beweert uiteindelijk zelfs dat Femma’s biologische, katholieke vader van Joodse afkomst is. Op een middag wordt Femma gearresteerd en via de kampen Westerbork en Bergen-Belsen komt ze uiteindelijk in Auschwitz terecht.

Als door een wonder overleeft ze de verschrikkingen en keert ze een paar maanden na de oorlog terug naar Amsterdam. “Er was geen mens op het Centraal Station die ons welkom heette,” aldus Femma. “Al zouden ze maar even een schouderklopje gegeven hebben. Ik hoefde niks te krijgen, daar gaat het niet om. Mijn moeder zei altijd: ‘Woorden zijn muziek.’”

Ik ben een waarnemer, geen deelnemer

Kampnummer

Na de oorlog pakt Femma haar leven weer op. Ze trouwt, krijgt drie zoons en een dochter, en praat nooit over het kamp. Als mensen kort na de oorlog vragen naar het kampnummer op haar arm, wimpelt ze hen af met een grapje over een telefoonnummer. Totdat deze documentaire van start gaat en haar kinderen beseffen wie er verantwoordelijk was voor de deportatie van hun moeder, legt Alfred uit. “Zij hadden tot die tijd vrijwel geen idee.”

De documentaire is in feite een aanklacht tegen Hans Calmeyer. Kritiek op hem stuit op veel weerstand. Had je dat verwacht?
Alfred: “In de film komt ook Mathias Middelberg voorbij, een jurist en politicus die promotieonderzoek deed naar Calmeyer en hem neerzet als een goede nazi. Hij ondersteunt momenteel de realisering van een Calmeyer Museum in diens geboorte- plaats Osnabrück. Voor hem is Calmeyer zijn kindje geworden. Middelberg wilde dan ook niet meer meewerken toen hij doorhad dat wij een andere kant van Calmeyer voor het voetlicht brengen.”

Zelfs bij Holocaust Memorial Centre Yad Vashem in Israël waren ze terughoudend. “Calmeyer is daar in 1992 geëerd met de status ‘Rechtvaardige onder de volken’, vanwege zijn rol in de Tweede Wereldoorlog. En ik snap dat volledig vanuit het perspectief van al die slachtoffers en nazaten die aan hem het leven te danken hebben. In het Jodendom heb je een spreekwoord: ‘Wie één mens redt, redt de hele wereld.’ Maar andersom geldt ook: ‘Wie één mens doodt, doodt de hele wereld.’ Calmeyer heeft later in een interview concreet toegegeven dat hij zich óók een moordenaar voelde en dat hij daarvan wakker lag. Maar de verantwoordelijken van het NIOD die hem toen spraken, hebben dat geheel terzijde geschoven.

Uiteindelijk heeft Yad Vashem ons toegezegd de zaak opnieuw te gaan onderzoeken. We begrepen ook dat er destijds in de commissie veel onenigheid was over het wel of niet onderscheiden van deze nazi.”

‘Het raadsel van Femma, prooi van een mensenredder’

Het leven van de nu 92-jarige Femma Fleijsman-Swaalep is voor een groot deel beïnvloed door de Duitse jurist Hans Calmeyer. Hij besloot over haar deportatie naar Auschwitz en toch werd hij desondanks na de oorlog op een voetstuk geplaatst.

Maandag 4 mei, 22.15 uur, NPO 2

Is Femma een van de weinigen die ondanks een beroep op Calmeyer zijn gedeporteerd?
“Er zijn honderden van zulke gevallen, maar deze mensen zijn voor het overgrote deel vermoord en hebben nooit een stem gekregen. Het is wel bijzonder dat we haar dossier nog konden vinden, want na een bombardement van de geallieerden is een belangrijk deel van het Calmeyer-archief verloren gegaan. Je ziet op de foto’s van Femma dan ook waterschade door het blussen.”

Heeft de documentaire jouw geloof in het NIOD en Yad Vashem op losse schroeven gezet?
“Ik ben een waarnemer, geen deelnemer. Yad Vashem heeft zich met de onderscheiding van Calmeyer een probleem op de hals gehaald. We hebben de mensen daar met onze bevindingen geconfronteerd. Dat is mijn taak als filmmaker. Deze allerbelangrijkste internationale morele instantie, gegrondvest op de fundamenten van de Holocaust, kán zich strikt genomen geen fouten veroorloven. Als zij iets verkondigen, moet je het gewoon aannemen. Tegelijk zie je dat de werkelijkheid altijd weerbarstiger is. Denk maar aan de bekende industrieel Oskar Schindler, van de film Schindler’s list. Hij heeft honderden Joden het leven gered, maar ondertussen is ook gebleken dat hij voorafgaand aan deze reddingsactie zijn Joodse personeel uitzoog en oplichtte.
Zoals ik al zei: Calmeyer redde vooral de elite. Femma en haar familie behoorden tot het vooroorlogse proletariaat. Verreweg de meeste Joden uit Nederland die zijn omgebracht, behoorden daartoe. Ze kwamen voor het merendeel uit Amsterdam, maar ook uit Rotterdam en Groningen.”

Ze mocht er niet meer zijn, maar ze is er nog

Deze documentaire is ook een aanklacht tegen de stad Amsterdam, die het oppakken van Joden zo eenvoudig maakte. Waarom is Femma daar na de oorlog teruggekeerd?
“Femma had geen keus. Nederland lag in puin en ze trok weer bij haar ouders in. Haar trauma heeft ze altijd voor haar moeder willen verbergen. Ze sprak er dus niet meer over. In de film zie je dat haar moeder haar nog steeds ontroert.
En wat Amsterdam betreft: eeuwenlang beschouwden we Amsterdam als het Jeruzalem van het Westen. Het was de meest Joodse stad in West-Europa, het taalgebruik van de stad zit vol Jiddische woorden, de Joodse invloed op het dagelijks leven was enorm. Tijdens de Duitse bezetting laat de stad ineens een ander gezicht zien. De Amsterdamse politie weet – met de Joodse raad – binnen de kortste keren tienduizenden mensen de stad uit te krijgen. En als 800 politiemannen een eed moeten afleggen om te beloven dat ze blijven werken zoals voorheen, weigert slechts één persoon dat – hij wordt vervolgens weggepest. In andere plaatsen in Nederland ging dat net zo, maar daar leken de gevolgen minder groot, omdat er minder Joden bij elkaar woonden.”

Amsterdam: fout in de oorlog?

Alfred herinnert zich dat wijlen burgemeester Eberhard van der Laan zich in het programma Zomergasten in 2017 kwaad maakte over het beeld dat Amsterdam heel fout was in de oorlog. “En toch leverde de stad alle diensten die nodig waren om Joden in één grote, machtige beweging af te voeren.” Direct na de oorlog kreeg Mokum van koningin Wilhelmina een wapenspreuk: ‘Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig’. Alfred: “De stad draagt dit devies nog steeds met trots, maar in mijn optiek onterecht.”

“Denk bij belangrijke beslissingen in het leven na over welke rol je wilt spelen.” Die boodschap wil Alfred in deze film graag doorgeven. “Mensen lopen zo makkelijk met de massa mee. Maar juist de beslissing van een enkeling kan leven of dood betekenen. In de bijna vijftig jaar cinematografie over de Tweede Wereldoorlog ben ik een vergelijkbaar verhaal als dat van Femma trouwens nog nooit tegengekomen. Alle seinen stonden op rood, ze mocht er niet meer zijn, maar ze is er nog.”

Beeld: Annemarie Kok

Geschreven door

Reinald Molenaar

--:--