8x Kerst: Is het allemaal wel zo 'christelijk'?
Het feest achter de kitsch
Sterren, ballen, pieken en engelenhaar: wie ziet door de volgehangen bomen het kerstkind nog? Visie neemt wat kitsch onder de loep en zoekt uit of het ‘een beetje christelijk’ is.
1. De datum: 25 december
Waarom vieren we Kerst op 25 december?
Omdat de mensen toch al vrij hadden. Dat is het meest profane antwoord dat je kunt geven. Aanvankelijk werd de geboorte van Jezus helemaal niet uitgebreid gevierd, maar toen het christendom in de vierde eeuw de belangrijkste godsdienst van het Romeinse Rijk werd, moest er iets gebeuren met de populaire feesten. Overal ter wereld werd rond 21 december gevierd dat de dagen weer langer werden, de zonnewende. In het Romeinse Rijk was dit het uitbundige, dagenlange feest van Saturnus, de Germanen vierden het joelfeest. Omdat de symboliek – het licht komt terug – wel aansloot bij de geboorte van Christus en er nog geen datum was gevonden voor het vieren van Zijn komst naar de aarde, werden de feesten – jawel – gekerstend. Aanvankelijk duurde de ‘kersttijd’ twaalf dagen, van 25 december tot 6 januari (maar daarover later meer).
Is het een beetje christelijk?
De oorsprong van de datum is dus heidens. Maar er is natuurlijk weinig mis met het idee dat met de komst van Jezus het licht terugkeert.
Tip
Vier Kerst eens op 15 september. Historisch is dat net zo waarschijnlijk als 25 december als geboortedag van Christus en je snijdt er de langste feestdagvrije periode van het jaar – tussen tweede pinksterdag en eerste kerstdag – precies mee doormidden.
2. Kerstbal in de kerstboom
Heeft een heks een spiegelbeeld? Als je aan kerstballen denkt, is dat niet de eerste vraag die in je opkomt. Toch is dat minder gek dan het lijkt: in de tijd dat onze voorouders nog het midwinterfeest vierden, werden glimmende voorwerpen gebruikt om kwade geesten en heksen te verjagen. Ook om heksen te herkennen was zo’n glimmende bol handig: ze hebben namelijk geen spiegelbeeld, dacht men. En zodra een heks of boze geest de bol zou aanraken, werd hij of zij erin gevangen.
Dit volksgeloof bleek hardnekkig: tot in de achttiende eeuw werden heksenballen gebruikt. Een eeuw later was dat al minder en werden de ballen vooral gebruikt ter decoratie. Maar zijn dat inderdaad de voorlopers van onze kerstbal? Pas in 1831 blies glasblazer Linder uit de Vogezen de eerste glazen kerstbal. Daarvoor werden kerstbomen versierd met strikken, noten en appels. Volgens historici gebruikte Linder de oude heksenbal ter inspiratie. Sinds zijn eerste opgeblazen kraal zijn kerstballen niet meer weg te denken uit de boom.
Is het een beetje christelijk?
Nou, niet echt dus. Al bestaat er een apocriefe uitleg dat de kerstballen verwijzen naar de vruchten in de boom waarvan Adam en Eva niet mochten eten. Zo bezien bepaalt elke bal ons bij de noodzaak van Kerst.
Tip
Laat je schoonmoeder even nadrukkelijk in een kerstbal kijken (en let op of je iets ziet).
3. Gourmetten: kersttraditie
Het is inmiddels een onvervalste Nederlandse kersttraditie: gourmetten. Vermoedelijk is het fenomeen om aan tafel in kleine pannetjes te prutsen overgewaaid uit Azië. Maar het gebruik nam pas echt een vlucht na een uitermate succesvolle reclamecampagne van het vroegere Voorlichtingsbureau Vlees en het Bedrijfschap Slagersbedrijf, eind jaren 70. Voor die tijd was de kaasfondue veel gebruikelijker.
Het woord stamt van het Franse gourmandises, wat zoiets betekent als ‘exclusieve hapjes’. Maar dat dekt de lading allang niet meer, want naast hamburgers, kip en stukjes biefstuk bakken Nederlanders ook graag pannenkoeken in de pannetjes.
Is het een beetje christelijk?
Bidden voor de maaltijd kan ook als je gaat gourmetten. En misschien kun je tussen het bakken door het kerstverhaal lezen. Maar ook dat kan niet verbloemen dat gourmetten vooral een manier is om de Nederlander meer vlees te laten eten.
Tip
Let op de vogel! Als een anti-aanbaklaag te heet wordt, komt het stofje polytetrafluorethyleen vrij. Vergeet die naam, maar zet de kanarie even in een andere kamer. Vogels kunnen er namelijk heel slecht tegen.
4. Ere zij God in de kerstnachtdienst?
Bijna iedereen vindt er wat van: ‘het’ Ere zij God. Er zijn kerkmusici die het kwalitatief volledig onder de maat vinden, anderen vinden een kerstnachtdienst niet geslaagd als die niet wordt afgesloten met het ‘engelenlied’.
Over het ontstaan van het lied bestaat onzekerheid. Het verschijnt voor het eerst in 1857 in de zangbundel Het Nachtegaaltje, ‘op woorden van Isaac Bikkers’. Deze onderwijzer vertaalde veel Duitse liederen en het vermoeden bestaat dat ook ‘Ere zij God’ uit die hoek afkomstig is. Een zekere Franz Albert Schultz heeft waarschijnlijk de melodie geschreven. Overigens duurde het nog tot 1933 voordat het in een kerkelijke liedbundel verscheen, al vond Johannes de Heer het lied al in 1916 geschikt voor ‘koor en huisgezin’.
Is het een beetje christelijk?
Laat dat ‘beetje’ maar weg.
Tip
Moet je ‘Ere zij God’ wel zingen? Anders dan veel mensen denken, zongen de engelen het niet, maar ‘zeiden’ ze de tekst, volgens veel Bijbelvertalingen. Scanderen dus. Dat is nog eens een spannende afsluiter van de kerstdienst...
5. Piek op de kerstboom
Het is als met het kersje op de appelmoes: op de kerstboom hoort een piek. Maar waarom? De meest aardse uitleg is dat glasblazers hun kunsten wilden vertonen en iets anders wilden maken dan ballen. Kerstpatserij.
Anderen menen dat de piek lijkt op een gespietste appel, die verwijst naar de Germaanse midwintertraditie waarin bomen met appeltjes werden versierd als teken van vruchtbaarheid.
Een populaire verklaring is dat de piek de ster symboliseert die de wijzen uit het Oosten naar Christus leidde. In veel landen wordt de top van kerstbomen nog vaak versierd met een ster.
Is het een beetje christelijk?
Zullen we gewoon afspreken dat de piek de ster der wijzen is? In dat geval: jazeker!
Tip
Het is nogal een prutswerkje om dat ding er goed op te krijgen, dus je redt vermoedelijk heel wat ballen als je bij het versieren van de kerstboom begint met de piek.
6. Kerstnachtdienst
De kerstnachtdienst kitsch? Dat kan niet kloppen! Nou, daar dachten ze vlak na de reformatie anders over. Sterker nog: de Dordtse synode van 1574 vond dat kerken de kerstviering maar helemaal moesten afschaffen.
Het kerstfeest ontstond pas in de vierde eeuw na Christus Pasen vond de vroege kerk veel belangrijker. In de vijfde eeuw hield de paus in Rome voor het eerst ’s nachts een mis, in navolging van gelovigen in Betlehem. In de middeleeuwen werd de kerstnacht meer en meer een volksfeest, met veel aandacht voor de historische, menselijke details van Jezus’ geboorte. Ook ontstaan de eerste kerstspelen.
De reformatie rekent resoluut af met alle kerkelijke bijzaken, dus ook met de tierelantijnen rond de kerstnacht. Het afschaffen van het hele kerstfeest werd overigens in 1578 weer herroepen, omdat het verbod veel weerstand opriep en sommige gelovigen ‘werelds vermaak’ zochten tijdens Kerst. Vervolgens duurde het tot de tweede helft van de twintigste eeuw voordat protestanten de kerstnachtdienst weer ontdekten.
Is het een beetje christelijk?
Best wel, al moet je een beetje waken voor moeizame discussies over de historische juistheid van 25 december als geboortedag van Christus. Over de precieze herkomst van het kerstfeest zijn geleerden het nog niet eens.
Tip
De nachtdiensten behoren inmiddels tot de kersttraditie. Iemand uitnodigen voor de kerk was nog nooit zo makkelijk.
Doe de grote Kerstquiz: Ken jij het échte kerstverhaal?
7. Kerstpakket
Ach ja, het kerstpakket. De ene werkgever houdt het bij cadeaubonnen, de ander geeft gigantische dozen vol bijna eindeloos houdbare lekkernijen. Die laatste variant komt het dichtst bij de oorsprong. In de negentiende eeuw gaven boeren de ambachtslieden die hun een goede kerst kwamen wensen, iets te eten – een eerste variant van de nieuwjaarsfooi. Bovendien gaven ze hun knecht op tweede kerstdag een hoeveelheid voedsel mee als dank voor de gedane arbeid en als extraatje voor de gezinnen in deze koude tijd. Die gewoonte verspreidde zich naar andere werknemers, en voilà, het kerstpakket.
Is het een beetje christelijk?
Het kerstpakket is geboren uit naastenliefde; hoe christelijk wil je het hebben?
Tip
Je kunt je kerstpakket bij de voedselbank brengen, maar de meeste voedselbanken krijgen rond Kerst meer dan genoeg (check het even bij de lokale voedselbank). Uitdelen kan natuurlijk altijd; organiseer bijvoorbeeld eens een ruilmarkt met kerstpakketproducten.
8. Tweede Kerstdag
Het is in Nederland keurig in de wet vastgelegd: Pasen, Pinksteren en Kerst duren twee dagen. Dat was ooit wel anders: toen Kerst werd ingesteld, was het nog twaalf dagen feest, met op iedere dag de herdenking van een heilige en Driekoningen als slotfeest op 6 januari (een ouder feest dan Kerst). Maar in de loop der eeuwen versoberde het feest, tot er in 813 op een concilie werd besloten tot het vieren van vier kerstdagen. Vierde en derde kerstdag verdwenen al snel, maar ondanks herhaalde pogingen ook tweede kerstdag af te schaffen (in de achttiende eeuw vanuit protestantse versoberingsmotieven, tegenwoordig omdat we moslims ook een feestdag gunnen) bleef tweede kerstdag bestaan. Een extra reden tot kerkgang én een vrije dag voor de arbeiders vinden zowel kerkse als wereldse overheden een goed idee.
Is het een beetje christelijk?
Dat ligt maar net aan de invulling. Evangeliseren op de meubelboulevard bijvoorbeeld.
Tip
Oorspronkelijk was tweede kerstdag het feest van Stefanus. Misschien een mooie aanleiding om midden in de kerstoverdaad even stil te staan bij christenvervolging.
Tekst: Pieter-Jan Rodenburg en Maarten Vermeulen
Geschreven door
Maarten Vermeulen
