Ga naar submenu Ga naar zoekveld

‘De Bijbel vormt het hart van Rembrandts werk’

Waarom maakte Rembrandt een 'selfie' bij het kruis?

“Er zit iets van Rembrandt in het Evangelie,” schreef Vincent van Gogh ooit, “of iets van het Evangelie in Rembrandt.” Dat is theoloog, predikant en Rembrandtkenner Jan Riemersma hartgrondig met hem eens. Dit blijkt uit zijn onlangs verschenen boek: ‘Een glimp van de hemel – Het geheim van Rembrandts geloof.’

Deel:

Als u één schilderij van Rembrandt mocht uitkiezen dat in elke kerk in Nederland opgehangen zou mogen worden, welke zou u kiezen?
“Wat een interessante vraag…”  Na een korte denkpauze: “Op dit moment zou ik zeggen: Saul en David (ca. 1658, red.), nu in het Mauritshuis te zien in Den Haag.”

Saul-en-David-Rembrandt

Verrassend. Waarom juist dit doek?
“Omdat het een schilderij vol ambivalenties is. Op het eerste gezicht zijn Saul en David van elkaar geïsoleerd. Er zit een grote donkere ruimte tussen hen in. Maar als je langer kijkt, merk je dat de figuur van Saul in een halve cirkel naar David is toegekeerd. En David is naar Saul toegebogen. Dat suggereert contact, communicatie. David gaat helemaal op in zijn muziek. En kijk, er springt iets over bij Saul. Hij wordt geraakt in zijn gevoel. Met de slip van het gordijn wist hij zijn tranen af. En daarmee sluit hij zich tegelijkertijd af voor de troost van het snarenspel van David. Dat is het dubbele: aan de ene kant wordt hij geraakt, aan de andere kant sluit hij zich af. En dan komt er een andere emotie naar boven: jaloezie. Saul wordt jaloers op David. Dat zien wij in het andere oog: een wereld van gevoelens. Saul – uiterlijk een koning in pracht en praal, innerlijk een gebroken man.”

Wonderlijk licht

“Maar,” vervolgt hij, “ook over dit tafereel laat Rembrandt een wonderlijk licht stromen, het licht van de barmhartigheid. Dat licht valt niet alleen op de harp spelende David. Maar ook op Saul. In mijn boek noem ik dat het accent van de genade, dat als een glanzende streep door heel Rembrandts oeuvre loopt. Aan de hand van heel veel schilderijen, etsen en schetsen laat ik zien uit hoe zijn geloof op allerlei manieren naar voren komt.”

Bijbelse figuren waren hem net zo vertrouwd als de buren om de hoek

Opengeslagen Bijbel

In Een glimp van de hemel haalt Jan Riemersma (als hervormd predikant actief in het ouderenpastoraat te Sliedrecht) een treffend citaat aan van de Joodse rabbijn Abraham Kook (1865-1935). Die ging vaak naar schilderijen van Rembrandt kijken. Hij stelde dat Rembrandt een tsaddik was, een rechtvaardige. ‘Ik denk,’ zei Kook, ‘dat Rembrandt het Licht heeft geschouwd, zoals God het oorspronkelijk geschapen heeft. “Prachtig hè?” reageert Riemersma. “Interessant is bijvoorbeeld ook dat hoe ouder hij werd, hoe meer Bijbelse voorstellingen hij maakte, zoals het beroemde schilderij over de Emmaüsgangers – wat mij betreft een van zijn meest diepzinnige Bijbelvertolkingen – en de eveneens beroemde Honderdguldenprent. De Bijbel vormt het hart van Rembrandts werk. Hij leefde er als het ware ín. Denk ook aan zijn prachtige schilderij, Rembrandts moeder leest de Bijbel. Terwijl haar gezicht in de schaduw is afgebeeld, valt het licht op haar opengeslagen Bijbel. De Bijbelse figuren waren hem net zo vertrouwd als de buren om de hoek.”

U noemt hem in uw boek zelfs een 'representant van de Reformatie'. Maar was hij niet juist doopsgezind, oftewel een mennoniet?
“Dat is een populaire stelling, waar ik het niet mee eens ben. Omdat hij zo ‘liefdevol’ schilderde, beweert men wel dat dit niet past bij het ‘harde calvinisme’. Daar moest hij volgens aanhangers van deze theorie niets van hebben. Ik kijk daar anders tegenaan. Ze baseren het ook op een uitspraak van een zekere Filippo Baldinucci, een Italiaanse biograaf. Die verwijst naar een leerling van Rembrandt, die gezegd heeft dat hij veel met doopsgezinden zou zijn omgegaan…”

…die hij ook veel heeft geschilderd.
“Dat klopt. Een van zijn leermeesters was eveneens doopsgezind. Maar als je in de doopboeken kijkt van wat toen de Nederduits-gereformeerde gemeente van Amsterdam heette – de hervormde kerk, zouden we nu zeggen – zie je dat al zijn kinderen hervormd zijn gedoopt. En zelfs op hoge leeftijd was hij doopgetuige van zijn kleindochter, Cornelia.”

In ieder geval was hij nooit ingeschreven als lid van een kerk.
“Dat is inderdaad een punt. Wel is hij hervormd gedoopt. Ik noem hem een representant van de Reformatie, omdat hij op allerlei manieren laat zien dat hij het Evangelie van Gods genade zo goed heeft begrepen. Hij wist wat genade was.”

‘Selfie’ bij het kruis

Tekenend in dit verband is dat Rembrandt een ‘selfie’ bij het kruis maakte. In De kruisoprichting, een schilderij van rond 1633, schilderde hij zichzelf (inclusief schildersbaret) op de achtergrond van dit aangrijpende tafereel.

Opmerkelijk dat hij zichzelf als jongeman aan de voet van het kruis plaatste.
“Rembrandt weet zich er helemaal bij betrokken, en plaatst zichzelf in het onderwerp. Daarmee zegt hij eigenlijk: ‘Ik ben mede schuldig aan wat hier gebeurt.’ Net als in dat beroemde gedicht van zijn tijdgenoot Jacobus Revius.”

Buitenechtelijk kind

Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1669) staat bekend als de grootmeester van het clair-obscur. Zijn techniek om dramatische effecten te creëren via contrasten van licht en donker, was fabelachtig.
Ook het palet van zijn eigen levensloop vertoont scherpe contrasten. Zo verwekte deze gelovige kunstenaar, die Bijbelse taferelen ontroerend tot leven wist te wekken, een buitenechtelijk kind bij Hendrickje Stoffels. Zij kreeg in 1654 een officiële berisping van de gereformeerde kerkenraad, omdat zij 'in hoererij' leefde met de schilder. Rembrandt zelf werd naar verluidt niet berispt omdat hij geen lid was.

Belicht u ook deze andere kant van Rembrandt?
“Nee. Het gaat mij in dit boek om de schilderijen, en het licht dat zij werpen op zijn geloof. Ik wilde één heldere lijn voor ogen houden, en dan moet je keuzes maken. En er is in andere boeken al veel over hem geschreven, terwijl juist zijn geloof naar mijn gevoel toch altijd wat onderbelicht is gebleven. Maar die andere kant is er inderdaad wel degelijk.”

En als we eerlijk zijn: bij wie van ons niet?
“Precies!”

Opvallend is trouwens ook dat hij meer dan eens de ontmoeting van Jezus met de op overspel betrapte vrouw schilderde (Johannes 8).
“Dat klopt. Dat was, als ik me niet vergis, juist ook in de tijd van die berisping van Hendrickje Stoffels.”

Rembrandt_Christ_and_the_Woman_Taken_in_Adultery

Accent op genade

Ziet Jan Riemersma een verband tussen deze twee dingen? “Er zou heel goed een verband kunnen zijn. Wist je trouwens dat het verhaal van Jezus en die overspelige vrouw heel vaak in lutherse kerken is afgebeeld? Onder andere in Leiden. Dat is niet voor niets. Luthersen legden vanouds het accent op de genade. Dit soort gegevens heb ik niet in mijn boek heb vermeld, maar zijn wel interessant.”

Wereldberoemd en geliefd is Rembrandts weergave van de terugkeer van de verloren zoon. Heeft hij zichzelf herkend in die haveloze bedelaar, die voor zijn vader knielt?
Bedachtzaam: “Dat denk ik wel. Hij wist dat wij als gelovigen een liefdevolle Vader hebben. Voor iedereen die naar Hem toevlucht, zoals de verloren zoon in Jezus’ gelijkenis, staat Hij met open armen klaar.”

Op welk doek kijk je hem als het ware het diepst in het hart, komt zijn geloof het meest uit de verf?
“Zelf denk ik dan toch aan zijn Zelfportret als Paulus, dat je in het Rijksmuseum kunt bewonderen. Aan het eind van zijn leven gemaakt, als een artistieke geloofsbelijdenis. Dat wordt door vrijwel iedereen, zelfs door seculiere Rembrandtkenners, zo gezien."

Je mist een hele dimensie als je zijn geloof niet deelt

Moet je christen zijn om Rembrandts werk ten diepste te begrijpen?
“Je mist een hele dimensie als je zijn geloof niet deelt, dus dat denk ik zeker. Twee jaar geleden had je in het Rijksmuseum de tentoonstelling De late Rembrandt. Bij Rembrandts allerlaatste schilderij, waarop hij de oude Simeon met het Kind Jezus in zijn armen afbeeldde, schreef een van de coördinatoren letterlijk dat dit werk ‘niets over zijn geloofsovertuiging’ zegt, omdat het in opdracht was geschilderd. Priester en kunsthistoricus Antoine Bodar merkte terecht op dat zo’n opmerking getuigt van ‘Randstad-sectarisme’. Het lijkt alsof sommige kunsthistorici blind zijn voor de diepe geestelijke wortels van Rembrandts kunst. In de 17e eeuw lagen geloof en leven zo dicht bij elkaar, dat velen zich daar nu bijna niets meer bij kunnen voorstellen. In opdracht geschilderd, maar als je goed kijkt hoe Rembrandt dit deed, die gloed… Als je Simeons geloof niet deelt, kun je dat nooit zó op het doek krijgen.”

Tot slot: heeft Rembrandt ook uw eigen geloofsleven verrijkt?
“Dat denk ik wel. Net als mijn collega-predikanten lees ik graag theologische boeken. Bijvoorbeeld van Calvijn, Noordmans en Miskotte: allemaal geweldige theologen. Maar ik zie Rembrandt ook als een groot theoloog, een ‘dienaar van het Woord’. Ik houd me al jarenlang met hem bezig, en dat blijft fascinerend. Daarom was ik ook blij dat uitgeverij Kok me vroeg een boek te schrijven over de Bijbelse theologie van Rembrandt. Wel heel bijzonder trouwens dat het vlak voor 2017 uitkwam, het jaren waarin we 500 jaar Reformatie herdenken.”

N.a.v. ‘Een glimp van de hemel – Het geheim van Rembrandts geloof’, Jan Riemersma, uitgeverij Kok, 158 blz. (gebonden), € 24,99

Tekst: Gert-Jan Schaap
Beeld: Wikimedia

Lichtflitsen in het schaduwspel

“Rembrandt geeft geen systeem, geen dogmatiek, maar kleine doorkijkjes naar Gods Vrederijk. Daarom past hij zo goed bij onze tijd. Hij geeft Bijbelse lichtflitsen in het schaduwspel van menselijke situaties. Hij geeft hoop!” (Citaat, blz. 8)

--:--