De paus: macht zonder wapens

In 1935 had de Franse minister van Buitenlandse Zaken Pierre Laval een onderhoud met de communistische dictator Joseph Stalin. Laval probeerde Stalin te overtuigen van het belang van een minder anti-kerkelijke opstelling van de Sovjet-Unie. Dat ontlokte bij Stalin de beroemd geworden sneer: “Hoeveel divisies heeft de paus?”

Onbestaanbaar
Deze opmerking raakt aan een belangrijk raadsel, dat ook in de vierde en laatste aflevering van ‘In de ban van de paus’ centraal staat: hoe kan het zijn dat de leider van een postzegelstaatje, zonder enige militaire of economische slagkracht, zo’n geweldige invloed kan uitoefenen op het wereldtoneel? Voor een machiavellist à la Stalin, die macht in legereenheden meent te kunnen meten, is zoiets onbestaanbaar. Toch: het Sovjet-communisme implodeerde eind jaren ’80 goeddeels geweldloos, en historici zijn het er wel over eens dat de toenmalige paus Johannes Paulus II op dat proces een cruciale invloed heeft gehad. Enigszins gechargeerd kun je zeggen dat de paus het stalinisme zonder enige legerdivisie op de knieën heeft gebracht.

Morele autoriteit

En nu is er dus paus Franciscus. In de tijdschriftenlijstjes wordt hij steevast tot de groten der aarden geteld, tot de machtigste mensen ter wereld. Maar waaruit bestaat die macht? Nog steeds niet uit militair of economisch overwicht. Ja, wereldleiders gaan graag met hem op de foto, maar is dat niet eerder om hun eigen aanzien te vergroten? Trekken ze zich, als puntje bij paaltje komt, werkelijk zo veel aan van wat hij zegt?
Natuurlijk, de paus is een morele autoriteit voor enorm veel katholieken wereldwijd (en ongetwijfeld tot op zekere hoogte ook voor een boel anders- en niet-gelovigen van goede wil). “Er luisteren 1,2 miljard mensen naar die man!”, wordt er dan (soms bewonderend, soms wantrouwend) gezegd. Daarin klinkt toch een echo door van Stalins arrogante misvatting van de macht van de getallen. Maar 1,2 miljard gelovigen is niet hetzelfde als 1,2 miljard soldaten die blind bevelen opvolgen. Als de paus zegt “Spring!”, klinkt het heus niet uit 1,2 miljard kelen “Hoe hoog?”.

Onmacht
Als je het zo bekijkt valt eerder de onmacht van de paus op. Het is maar zeer de vraag of paus Franciscus invloedrijk genoeg zal blijken om daadwerkelijk veel gedaan te krijgen bij die kernthema’s die in Andries Knevels documentaire ook genoemd zijn: de hervormingen van de curie, inspanningen voor het klimaat en een humaan vluchtelingenbeleid, de strijd tegen de georganiseerde misdaad, enzovoort. En van de positieve invloed op de Nederlandse katholieke kerk maakt journalist Stijn Fens gehakt in de slotaflevering: ook paus Franciscus kan het tij van de leegloop niet keren.

Subtieler

Maar toch: de invloed van deze paus is reëel. Onmiskenbaar. Kijk maar naar de aflevering vanavond, luister maar wat bijvoorbeeld ambassadeur bij de Heilige Stoel Jaime de Bourbon de Parme zegt over de Vaticaanse diplomatie. Je kunt cynisch doen wat je wil, maar er is wel degelijk iets aan de hand. Toch een ‘Franciscus-effect’? Ja, maar dan niet te meten, niet te vangen in grafieken, niet helemaal te vatten in onze begrippenkaders van de wereldse macht. 

Het is kleiner, subtieler. Persoonlijker. Kijk eens hoe de ogen van Jaime de Bourbon de Parme beginnen te stralen, wanneer hij vertelt hoe paus Franciscus steeds naar zijn dochtertje vraagt. Daarin breekt een ander soort macht door. Een macht van elders. Een macht waarvan Stalin en alle prinsen van de wereld niets begrepen hebben.
Of, om met de toenmalige paus Pius XII te spreken, in reactie op het overlijden van Stalin in 1953: “Nu zal hij zien hoeveel divisies wij hebben…”