Kerkverlating in evangelische beweging

De voordeur staat er altijd wagenwijd open voor nieuwelingen, die bij binnenkomst een vriendelijke glimlach en een warme handdruk cadeau krijgen van een welkomstcomité. Maar wie even doorloopt en langs het podium naar de achterdeur zoekt, treft daar niet zelden veel minder hemelse blikken. Net als in traditionele kerken kan er dus nogal wat fout gaan. Juist naar de groep die zich ‘ooit evangelisch’ noemt, gaat het hart van Otto de Bruijne al jaren uit. Hij besloot er een onderzoek aan te wijden. Niet als stok om mee te slaan, maar uit zorg en betrokkenheid bij “deze mooie beweging”. De resultaten werden op 3 april gepresenteerd tijdens een symposium op de Christelijke Hogeschool Ede.

Draaideur
“Door een medische misser lag ik op het randje van de dood,” vertelt Otto thuis in zijn kantoortje. “Nadat ik weer wat op krachten was gekomen, stond een onderzoek naar de achterdeur van de evangelische beweging hoog op mijn lijstje. Ik kon namelijk moeiteloos talloze namen noemen van jonge mensen die in de loop der jaren uit mijn eigen gemeente zijn verdwenen. Onder hen ook twee van onze eigen kinderen, die zich er niet meer thuis voelden. Waarom vertrokken zij? Waar zijn ze gebleven en hoe gaat het nu met hen? Op die vragen kon ik geen antwoord geven.”
Door zijn werk voor TEAR en de EO verbleef Otto in het verleden veel in het buitenland en zag hij na maanden van afwezigheid zijn eigen evangelische gemeente vaak flink veranderd. “Het lijkt op een draaideur: er zijn mensen die komen en mensen die blijkbaar weer gaan. Maar die laatste groep krijgt nauwelijks aandacht, want de zaal blijft vol, het gejuich gaat onverminderd door en de ideeën over groei en nieuwe gebouwen blijven klinken.”

Uniek
Opgegroeid in een gereformeerde pastorie, maakte Otto samen met zijn vrouw Renée begin jaren zeventig de overstap naar de evangelische beweging, waar hij zich anno 2009 nog altijd nauw mee verbonden voelt, zij het enthousiast én kritisch. “Denk niet dat het overal kommer en kwel is in de vrije groepen. Ik geloof dat juist de evangelische beweging in Nederland uniek in Europa is; een bijzonder verschijnsel vol prachtige initiatieven en gemeentes. Toch gaat het niet overal goed en dit onderzoek moet bijdragen aan de zelfreflectie van de beweging. Twintig jaar geleden was het ondenkbaar om de vuile was buiten te hangen, nu is er ruimte om zaken op scherp te zetten.”
Door zijn eigen overgang wist hij dat het verlaten van een kerk of gemeente zeer ingrijpend kan zijn. “Dan heb je direct een tweede motivatie te pakken voor dit onderzoek,” gaat hij verder. “Ik ging van een gevestigde kerk naar een vrije groep, maar hier gaat het over mensen die – zoals vaak wordt beweerd – de crème de la crème achter zich lieten. Niet een stijve kerk, nee, een vrolijke vrije gemeente, waar je in de samenkomst helemaal jezelf kunt zijn in zang en gebaar. Beter konden ze het niet krijgen op het christelijk erf en tóch gingen ze weg. Daar moet een verhaal achter zitten, en dat blijkt ook wel uit dit onderzoek.”

Wat zijn de belangrijkste redenen voor vertrek?
“Met stip op één: de reden waarom ze kwamen, is de reden waarom ze weer vertrekken. Deze gelovigen kwamen vanwege de lokkende vrijheid binnen, maar stuitten vroeg of laat op allerlei ongeschreven gedragscodes waar je op afgerekend kunt worden. ‘Hoe komt het dat jij nog steeds niet met je handen in de lucht staat?’ ‘Waarom laat zij zich na een jaar nóg niet dopen?’ ‘Zal er iets mis zijn met die broeder? Zit er nog zonde of gebondenheid in zijn leven?’ Niemand spreekt dit hardop uit, maar de vrijheid en de uitingen kunnen een meetlat worden. Wie niet voldoet aan de eerst zo bevrijdend lijkende ‘eisen’, krijgt een stempel opgedrukt of ontwikkelt schuldgevoelens, die zwaar mee kunnen wegen in de keuze om je heil elders te zoeken. De gezochte vrijheid blijkt naderhand soms erg willekeurig en het stellen van lastige vragen wordt niet op prijs gesteld. Sterker nog, de respondenten noemen de geslotenheid als belangrijkste reden voor vertrek.”

Sektarisme
Wie grasduint in de resultaten, stuit op heftige uitspraken en beschuldigingen over manipulerende leiders, een doofpotcultuur, sektarisme en onrealistische visies op bijvoorbeeld het lijden, en het werk van de Heilige Geest. Terecht meldt Otto dat ‘Ooit Evangelisch’ niet representatief is, waardoor de uitkomsten mogelijk een vertekend beeld schetsen. Zo is 75 procent van de respondenten hoger opgeleid, terwijl dat landelijk onder de vijftig procent ligt in evangelisch Nederland. “Toch geeft deze groep, die langere tijd zeer betrokken is geweest in een gemeente, een duidelijk signaal af waar we iets mee moeten. Zo is een andere belangrijke reden voor vertrek het structurele gebrek aan prikkels voor het verstand, met oppervlakkigheid als vrucht. ‘Altijd weer dat op emotie gerichte verhaal en een standaard abc’tje gericht op nieuwelingen,’ zou een reactie kunnen zijn. Waar blijft dat pittige debat over fundamentele thema’s?”

U bent een evangelische opinieleider en niet zelden zette u de voordeur tot de evangelische wereld flink open met uw eerlijke en emotionele spreekbeurten. Bent u dus niet een onderdeel van het probleem?
“Misschien wel, al weet ik dat mijn intenties altijd goedbedoeld en integer waren. De een sprak het aan, de ander had liever een rustig betoog gehoord. Wel heb ik ontdekt dat gedrevenheid en passie tégen je kunnen werken en zelfs tegen God, omdat sommige christenen passie en emotie verwarden met het werk van de Heilige Geest. Dat is een groot probleem in de evangelische wereld. Gelukkig heb ik inmiddels geen last meer van het gevoel dat waar ik kom het móet gebeuren. Zorgvuldigheid en inhoud voeren de boventoon. Zo maar wat roepen onder de noemer van de vrijheid van de Geest, kan ook pure luiheid zijn! Maar je hebt gelijk, ik leg met dit onderzoek ook rekenschap af naar mezelf en trek mij de redenen waarom mensen mijn beweging verlaten ten dele persoonlijk aan.”

Welke lijnen naar de toekomst van de beweging ziet u op basis van dit onderzoek?
“De definitie van krankzinnigheid is volgens Albert Einstein dat je alles op dezelfde manier blijft doen en toch verandering verwacht. Als wij tot in lengte van dagen feestjes blijven vieren zonder ons serieus af te vragen of we nog een klik met de huidige cultuur hebben en nieuwe doelgroepen aanspreken, is dat een grote bedreiging voor de beweging. De toestroom van mensen uit ‘de kerken’ droogt inmiddels aardig op en je ziet dat nog maar weinig gemeentes echt groeien. Mijn verlangen is dat dit onderzoek een aanleiding zal zijn voor theologen en leiders om de koppen bij elkaar te steken en hun oor te luister te leggen bij hun eigen achterdeur. Mag ‘Ooit Evangelisch’ meehelpen om – onder Gods auspiciën – de kinderziektes van de evangelische beweging te doorstaan.”

N.a.v. ‘Ooit Evangelisch, De achterdeur van evangelische gemeenten’, Otto de Bruijne, Peter Pit en Karin Timmerman, uitgeverij Kok, 180 pag., € 14,90, ISBN 978 90 435 1684 6